تبلیغات


ارکان تشبیه

تشبیه
 
  تشبیه، از ریشه عربی « شبه» و مصدر متعددی به معنای مانند کردن می باشد.
  در اصطلاح فن بیان و بدیع، مانند کردن چیزی است به چیز دیگر در صفتی در شعر یا متن ادبی.
  در زبان عربی ابتدا شیوه‌های بلاغت به هم آمیخته بود و بعد به سه شاخه جداگانه (معانی، بیان و بدیع) تقسیم شد. در این تقسیم‌بندی تشبیه در شاخه بیان قرار می‌گیرد. در زبان فارسی بیشتر فنون بیان (از جمله تشبیه) و قسمتی از مباحث مربوط به معانی را در بخش بدیع (سخن آرایی) آورده‌اند و به همین علت در زبان فارسی تشبیه از اصطلاحات مشترک فن بیان و بدیع است.
 
ارکان تشبیه: 
  تشبیه دارای چهار رکن یا بنیان است که به مجموع آنها «ارکان تشبیه» گفته می‌شود:
1. مشبه؛
2. مشبه به؛
3. ادات تشبیه؛
4. وجه شبه.
  برخی غایت و هدف از تشبیه را نیز جزو ارکان تشبیه آورده‌اند.
  هدف و خواست سخنور از تشبیه گوناگون است؛ مانند: بیان امکان مشبه، بیان حال او یا میزان شدت و ضعف صفت در آن، ستایش یا نکوهش مشبه، برتری دادن مشبه بر مشبه‌به و نشان دادن اهمیت و مشبه‌به و دلیل دل بستگی و یا نیاز به آن.
 
انواع (گونه‌های) تشبیه:
     گوناگونی تشبیه غالباً بر اساس گوناگونی ارکان تشبیه است:
 
  گوناگونی بر اساس دو طرف تشبیه: ممکن است دو طرف تشبیه (مشبه و مشبه‌به) هر دو حسی باشند یا عقلی، یا یک طرف ‌ حسی باشد و طرف دیگر عقلی و یا به عکس؛ نیز ممکن است دو طرف تشبیه، مرکب یا مفرد باشد.
 
  گوناگونی بر اساس وجه شبه: حسی یا عقلی (غیر حسی) بودن وجه شبه، مفرد یا مرکب بودن آن، ذکر یا عدم ذکر وجه شبه در تشبیه.
 
  گوناگونی براساس ادات تشبیه: به لحاظ آمدن یا نیامدن ادات تشبیه در کلام.
 
  تشبیه وهمی: تشبیهی که مشبه‌به آن وجود خارجی نداشته باشد:
          یکی نیزه تیر برداشت گیو    
                             چو دندان غول  و چو چنگال دیو
                                                                (سنا)
  غول و دیو و دندان و چنگال آنها وجود خارجی ندارد.
 
  تشبیه خیالی: در صورتی که اجزا مشبه به هر کدام به تنهایی وجود خارجی داشته باشند اما صورت نهایی، برآمده از توهم و تخیل گوینده است:
         شبی تیره مانند دریای قیر       
                               نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر
                                                                (فردوسی)
  دریا به تنهایی و قیر به تنهایی در خارج وجود دارند اما، صورت نهایی یعنی دریای قیر وجود خارجی ندارد.
 
  تشبیه مفرد به مفرد: دو طرف تشبیه هر دو مفرد باشد:
         چون پیرهنت گرفته‌ام تنگ بر بر  
                                برنارم همچو دامن از پای تو سر
                                                       (مسعود سعد سلمان)
 
  تشبیه مرکب به مرکب: آن است که دو طرف تشبیه دو چیز یا بیشتر باشد:
          سر از البرز، برزد قرص خورشید
                                چو خون آلوده دزدی ز مکمن
                                                           (منوچهری)
 
  تشبیه مطلق یا صریح: آن است که چیزی را بدون هیچ قید و شرطی به چیزی دیگر تشبیه کنند:
          شبی خوش همچو روزت شادمانی
                                  بهاری همچو ایام جوانی
                                                                   (سنا)
 
  تشبیه مشروط یا مقیّد: آن است که چیزی را به چیزی مانند کنند با شرط و قید:
          به ماه ماندی اگر نیستیش زلف سیاه
                              نه زهره ماندی اگر نیستیش مشکین خال
                                                       (استغنایی نیشابوری)
 
  تشبیه تفصیل: آن است که پس از تشبیه، مشبه را بر مشبه به‌ برتری دهند یا آنکه به جای ادات تشبیه کلماتی به کار ببرند که نشان دهنده برتری مشبه باشد:
          خورشید زیر سایه زلف چو شام اوست
                                 طوبی غلام قد صنوبر خرام اوست
                                                           (سعدی)
 
  تشبیه جمع: یک چیز را به چند چیز تشبیه کنند:
           لب توست یا چشمه کوثر است
                                  عقیق است یا خود نی شکر است
                                                                        (سنایی)
 
  تشبیه تسویه: عکس تشبیه جمع؛ یعنی چند چیز را به یک چیز تشبیه کنند؛ و بهترین تشبیه تسویه را آن دانسته‌اند که گوینده چیزی از خود و چیزی از محبوب را به یک چیز تشبیه کنند:
           مانا عقیق نارد کس از یمن
                                 همرنگ این سرشک من و دو لبان تو
                                                (منصور منطقی رازی)
 
  تشبیه اضمار: گوینده تشبیه را به گونه‌ای بیان کند که ظاهر سخن به تشبیه شباهتی نداشته باشد:
          به روز واقعه تابوت ما ز سرو کنند  
                                   که مرده‌ایم ز داغ بلند بالایی
                                                                 (حافظ)
 
  تشبیه ملفوف: چند مشبه و مشبه به بیاورند؛ بدین ترتیب که اول همه مشبه‌ها و بعد از آن همه مشبه‌ها را ذکر کنند:
          از عارض و روی و زلف داری  
                                 طاووس و بهشت و مار با هم
                                                             (خاقانی)
 
  تشبیه مفروق: مقابل تشبیه ملفوف است یعنی چند مشبه و چند مشبه‌به باشد و هر مشبه‌به پس از مشبه خود بیاید:
          مهر او آب و کین او آتش  
                               خشم او درد و عفو او درمان
                                                      (مسعود سعد سلمان)
 
  تشبیه مجمل: آن است که وجه شبه در تشبیه نیاید:
          بیار آن می‌ که پنداری روان یاقوت نابستی
                              و یا چون بر کشیده تیغ، پیش آفتابستی
                                                         (رودکی یا امیر معزی)
  تشبیه مفصل: وجه شبه در تشبیه بیاید:
         که را رسد که کند عیب دامن پاکت 
                           که همچو قطره که بر برگ گلی چکد پاکی
                                                                                 (حافظ)
  بسیاری معتقدند: دو چیز که به یکدیگر تشبیه می‌شوند، هر چه از نظر وجه تشابه از یکدیگر دورتر باشند، تشبیه زیباتر است و برخی بر این باورند که صفات مشترک بین این دو هر چه بیشتر باشد، تشبیه زیباتر است و به عقیده برخی دیگر شرط خوبی تشبیه، وجود خارجی یا قابل عکس کردن آن یا دوری و نزدیکی دو سوی تشبیه به هم از نظر وجه تشابه نیست بلکه ملاک زیبایی و خوبی تشبیه «پسند و ناپسندی ذوق سلیم» است.

لیست صفحات

تعداد صفحات : 1

صفحه قبل 1 صفحه بعد